یکی از مهمترین مولّفه های دینداری در مکتب کامل اسلام و مذهب حقّۀ شیعه، تحصیل علوم عقاید و اخلاق، برای همگان بدون استثناء و به صورت تحقیقی (و نه تقلیدی)، است. تقلید در این دو زمینه، مردود است؛ و تحصیل تحقیقی آنها، برای همگان واجب کفایی بوده و استثناء پذیر نیست.

تقلید، در حوزۀ احکام شرعی، دقیقاً همان رجوع به متخصّص در یک حوزۀ تخصّصی است. اگر کسی در رشته ای تخصّص نداشته باشد، باید عقلاً به متخصّص آن رشته مراجعه نموده و از رهنمون او در آن رشته، البتّه پس از تأیید و اعتماد به او، استفاده نماید. امام عصر عجّل الله تعالی فرجه الشّریف فرمود: «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِم‏» اما در حكم پيشآمدهاى تازه به راويان حديث ما رجوع كنيد، زيرا آنها حجّت من بر شمايند، و من حجّت خدا بر آنهايم. ‏ (كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص: 484)

«وَ إِذا قيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ (170) وَ مَثَلُ الَّذينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ (171)» و هنگامى كه به آنها گفته شود: «از آنچه خدا نازل كرده است، پيروى كنيد!» مى ‏گويند: «نه، ما از آنچه پدران خود را بر آن يافتيم، پيروى می نماييم.» آيا اگر پدران آنها، چيزى نمى ‏فهميدند و هدايت نيافتند (باز از آنها پيروى خواهند كرد)؟! (170) مَثَل (تو در دعوت) كافران، بسان كسى است كه (گوسفندان و حيوانات را براى نجات از چنگال خطر،) صدا مى‏ زند؛ ولى آنها چيزى جز سر و صدا نمى ‏شنوند؛ (و حقيقت و مفهوم گفتار او را درك نمى ‏كنند. اين كافران، در واقع) كر و لال و نابينا هستند؛ از اين رو چيزى نمى‏ فهمند! (171) (سورۀ بقره)

قال جعفر بن محمد (علیه السّلام): «لَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا يَتَفَقَّهُ مِنْ أَصْحَابِنَا يَا بَشِيرُ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ إِذَا لَمْ يَسْتَغْنِ بِفِقْهِهِ احْتَاجَ إِلَيْهِمْ فَإِذَا احْتَاجَ إِلَيْهِمْ أَدْخَلُوهُ فِي بَابِ ضَلَالَتِهِمْ وَ هُوَ لَا يَعْلَم‏». امام صادق عليه السلام فرمود: هر يك از اصحاب ما كه فهم دين ندارد خيرى ندارد، اى بشير هر مردى از ايشان كه از نظر فهم دين بى ‏نياز نباشد، به ديگران نياز پيدا میكند و چون به آنها نيازمند شد، او را در گمراهى خويش وارد كنند و او نفهمد. (حدیث 4 باب فرض علم از کتاب فضل علم اصول کافی)

«وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبيلِ اللهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ(116)» و اگر از بیشتر کسانی که در زمین می باشند پیروی کنی، تو را از راه خدا گمراه می کنند. آنان جز از گمان (خود) پیروی نمی کنند و جز به حدس و تخمین نمی پردازند. (سورۀ انعام)

«... فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْباب» ‏ ...پس بشارت به بندگان من ده * کسانی که به سخنان (نیکو) گوش فرا می دهند و نیکوترین آن را پیروی می کنند؛ اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان. (آیات17 و 18 سورۀ زمر)
********مقصود این آیه، احیای روحیۀ تحقیق در بندگان عاقل است.

برخی از فواید اهتمام به دین تحقیقی و پرهیز از دین تقلیدی «فوائد فردی» است که برخی از آنها عبارتند از:
مانند ساختن صورتی انسانی به وسیلۀ علم نافع و عمل صالح،
ایجاد انگیزۀ صعود به مقامات عالیۀ معنوی،
بزرگتر شدن ظرف وجودی،
خود شناسی و یافتن شناخت از مقام خود،
مشغول کردن نفس به منجیات و نجات نفس از لغویات و مهلکات،
رشد عقلی در سایۀ تحصیل و تحقیق و رهایی از سرحدّ وهم و خیال،
ایجاد زمینۀ فهم اسرار آیات و روایات و مطالب سنگین و پیچیدۀ علمی،
سربلندی در آزمونها و امتحانات پی در پی،
یافتن آرامش و طمأنینه در بلایا و شدائد،
همنشینی با اهل علم و حکمت و فضل وکمال،
ایجاد و تقویت واعظ درونی،
رهایی از سه دشمن وسوسه های شیطانی، تمایلات نفسانی و جلوه های دنیایی،
انجام وظیفۀ شایسته و حصول نتیجۀ بایسته ،
جدیّت در انجام احکام و تکالیف شرعی

برخی دیگر از فواید این تدبیر حیاتی، به «تشخیص» انسان مربوط میگردد که امر مابین امور فردی و جمعی است، که برخی از آنها عبارتند از:
دانستن ملاک و معیارهای حقّ و باطل،
تشخیص باورهای ریشه ای حقّ از باورهای شیطانی،
شناخت رذائل و فضائل حقیقی و ایمنی از اشتباه در بین امور پرشباهت،
معرفت به مجرای صحیح صفات وجودی مانند حرص، طمع، کفر، غضب و ...،
تشخیص عوامل بن بست ها و مشکلات،
ایمنی از خطا و اشتباه در شنیدن موعظه حسنه،
تشخیص راهکار صحیح در امر به معروف و نهی از منکر،
یافتن بصیرت در تولی و تبرّی،
ایمنی از افراد دین شعار، کج فهم و کج طبع،
ایمنی از افراد منافق صفت و ظاهر الصلاح،

و سرانجام از فوائد بیشمار این امر مهم، «فوائد جمعی» است که تنها از سوی انسانهای دین مدار و آنانی که دین را به تحقیق و نحقّق یافته اند، ظهور می یابد و به خیر و برکت آن به دیگران میرسد. از جملۀ این فوائد، میتوان این موارد را نام برد:
نجات خود و دیگران از گرداب فتنه ها و شبهه ها و تردیدها،
یافتن صلاحیّت مدیریّت های خرد و کلان و انجام احسن مسئولیّتها،
فهم حکمت فرمان فرماندهان لایق و یافتن لیاقت فرمانبری از ایشان،
جلوگیری از تفرقه و اختلافات نظری به واسطۀ اصول و مبانی واحد،
یافتن صلاحیّت اصلاح جوامع و نفوذ مطلوب در آحاد جامعه،
جلوگیری از تفرقه و اختلافات نظری به واسطۀ اصول و مبانی واحد،
دانستن حقّ و گویا شدن به آن و پافشاری و استقامت در اِحکام اَحکام آن،
ایجاد توانمندی فوق العادّه در جدال احسن و اسکات خصم.

پیام آور علم، عمل، عشق و عدل، از دو منبع عقل و وحی، دست آوردی از ایرانیان برای جهانیان،
(www. JF72 .ir)
و من الله التوفیق...